Lessen in boeddhisme: de drie kenmerken van het bestaan

Boeddha’s leer is rijk aan inzichten. In deze serie bespreken we de drie kenmerken van het bestaan, dukkha (ontevredenheid), anatman (zelfloosheid) en anitya (vergankelijkheid). Deze keer met de focus op ‘anatman’ (zelfloosheid).

Volgens Boeddha heeft elk levend wezen deze eigenschappen gemeen. Alles in ons leven – onze gedachten, emoties, werk en vriendschappen – is een constant proces van verandering, onderhevig aan deze drie kenmerken. Hoewel we dit intellectueel misschien kunnen begrijpen, leven we niet altijd volgens deze kennis. Maar door deze drie kenmerken langzaam te leren herkennen kunnen we losser en vrijer in het leven staan.

Anatman: zelfloosheid

Anatman betekent letterlijk zonder ziel. Boeddha geloofde niet in het bestaan van een zelf of ziel als spirituele essentie van alle dingen. Daarom houdt het tweede kenmerk in dat alles zelfloos is. Neem bijvoorbeeld een boom. Die bestaat uit takken, bladeren, een stam en wortels. Het woord boom is gewoon een afspraak die we hebben gemaakt om die verzameling van takken en bladeren te benoemen. Het is handig, maar het is niet meer dan een etiket, een label, een definitie. Zo is het ook met ons mensen.

Vijf elementen

Volgens Boeddha zijn we uit vijf verschillende elementen, skandha’s, opgebouwd: vorm (het lichaam), gevoelens (prettig, onprettig of neutraal), gewaarwording (de zintuigen), mentale formaties (gedachten en wilsbesluiten) en bewustzijn (het gevoel te leven). Meer dan dit is er niet. Toch noemen we deze verzameling elementen ik en mij. En dat is volgens Boeddha een vergissing. In essentie is er namelijk geen zelf. Daarom wordt in het boeddhisme gesproken over leegte als de ultieme aard van de werkelijkheid. Alle identificatie met een zelf berust slechts op een illusie. Wanneer je dit leert herkennen, kun je oefenen om met meer onthechting te leven.