Na haar jeugd liet Inez van Oord, oprichtster van Happinez, de bijbel voor wat het was. Des te verrassender is haar nieuwe boek: ‘Rebible’. Ben je benieuwd naar het verhaal? Lees hier vast een voorpublicatie.
Verbazingwekkend dat iemand zoals Jezus, een mens met zulke buitengewone geestelijke vermogens, zo weinig sporen heeft achtergelaten. Er is weinig meer te vinden, zeggen de historici, dan de teksten in de Bijbel. Dus Jezus zoals we die via de verhalen leren kennen, zou ook een bedacht personage kunnen zijn. Sommigen zeggen: een samenvoeging van verschillende profeten, dus het beste van allen in één. (Ik zie wenkbrauwen van mijn broer nu lichtjes omhoog gaan. Dat kan je niet schrijven, Ien!)
Maar het kan ook zijn dat Jezus een opmerkelijke, buitengewone profeet was, met kwaliteiten en eigenschappen die we sindsdien niet meer in een mens hebben gevonden. Of dat een deel waar is, en een deel geïdealiseerd. Dat laatste lijkt me het meest logische: de legendarische verhalen zijn om hem heen gewikkeld om de profeet nog mooier aan te kleden. Facetten uit het Oude Testament, uit de Egyptische cultuur, allerlei mythen en symbolen kom ik weer tegen. Bijvoorbeeld: Jezus lijkt heel veel op Mozes, de hoofdpersoon in het Oude Testament. Beiden hadden een ‘romantische’ geboorte (de een werd gevonden in een mandje, de ander in een stal of kribbe), beiden gingen de berg op, de een kwam met de tien geboden de ander met een Bergrede terug, beiden in afzondering geleefd, 40 jaren, 40 dagen in de woestijn…
Jezus’ leven was een aaneenschakeling van wonderen en wonderlijke gebeurtenissen. Die droom begint al bij zijn geboorte: uit een maagd. Dat vond ik als jonge vrouw heel bijzonder. Geen seks voor Maria? Was dat de boodschap? De verhalen over Jezus zijn zo mooi, dat het niet eens waar hoeft te zijn, Het is niet de bedoeling om het ‘als waarheid’ te lezen. Net als in het Oude Testament zijn deze schrijvers sterk aan het overdrijven en inmiddels weet ik dat dit ook manier is om dingen duidelijk te maken. Want kunnen we vandaag met zekerheid weten wat er tweeduizend jaar geleden is gebeurd?
Als je de gebeurtenissen achter elkaar plaatst – de romantische geboorte in een stal, de wonderen onderweg, de kruisiging, de opstanding – dan zijn die verhalen zo bijzonder, magisch als in een droom, dat de schrijvers expres voorbij willen gaan aan de feiten. Dat zou toch kunnen? Dat we mogen gaan zoeken naar de verborgen symbolen en metaforen? En dat Jezus niet per se een historische figuur is geweest, maar vooral een voorbeeld voor iets wat lastig uit te drukken is, voor het goddelijke of de aanwezigheid daarvan, verpakt in een mens? Niet om hem op het voetstuk te zetten, als een profeet waar we tegen opkijken, dat zorgt al jaren voor veel afstand. Zelfs zo veel afstand dat ik er geen verhaal meer in zag. De meesten van mijn generatie dachten er net zo over. De kerken werden leger, dus ergens is er iets misgegaan in de uitleg, in de vertaling, of bij het neerzetten van Jezus als schaapherder en wij als de kudde. Dat werkt niet meer. Terwijl de verhalen – als je ze anders gaat lezen – heel inspirerend en motiverend kunnen zijn. Ik ga weer uitzoeken hoe ze tot stand zijn gekomen, ik wil het beter begrijpen om vermoedelijk daarna te ervaren dat het niet om de feiten gaat, maar om dát te vertellen waar eigenlijk niet over geschreven kan worden.
Nou.
Lastig verhaal. Ik kom bijna niet uit mijn woorden. En zo hoort het blijkbaar.
Als Jezus het symbool is voor het goddelijke in de mens, dan zijn alle verhalen een voorbeeld voor dat ‘wakker maken’ van die spirituele natuur in ons. Zijn leven is dan onze route. Als het daar over zou gaan, dan kan ik nu al enthousiast worden. Ik ga gewoon beginnen bij het begin: de geboorte.
Maria was maagd. Dat staat er. Maria en Jozef waren verloofd en hadden ‘de zonde’ nog niet begaan. Zo ging dat, voor het huwelijk geen vrijpartij. En toch was ze zwanger. In haar geval zou dat de dood betekenen, een vrouw die seks heeft met een andere man, voor het huwelijk, moet worden gestenigd.
De maagd Maria, een voorbeeld voor de wereld. Wie weet heeft dat idee model gestaan voor het principe dat een vrouw als maagd het huwelijk moet/mag instappen. En terwijl ik het opschrijf denk ik: Ach, wat een onzin allemaal. Eerst worden we voor elkaar geschapen, naakt in het paradijs, en later maken kerkelijke instanties er iets ingewikkelds van. Wat een ellende en smet heeft dat opgeleverd. Weg ermee, daar zijn we nu vanaf.
Dus dat hele idee ‘maagd’, het letterlijk nemen van die betekenis, is niet waterproof gebleken voor het verhaal, een goed motief om er anders naar te gaan kijken. Ik las ergens (soms vergeet ik te noteren in welk boek of op welke site. En tegelijkertijd besef ik dat het ook goed past in dit geheel. Ook de bijbelverhalen zijn zo gemaakt, teksten zijn het resultaat van oude verhalen, anders en opnieuw verteld. Zo zie ik dit proces dan ook maar), ik las dus ergens een mooie gedachte over dat idee maagd. Als er wel een bevruchting zou hebben plaatsgevonden, eentje tussen man en vrouw, dan heb je toch weer die dualiteit man-vrouw te pakken. Dat hoort bij ons mensen. Maar Jezus staat voor het goddelijke. Dus hij overstijgt het duale, het mannelijke en vrouwelijke principe. Vandaar dat zo’n mens dus niet verwerkt kan worden op de natuurlijke manier. Want dan lijkt Jezus op ons, op jou en mij. En dat is deels waar, want Jezus is behalve menselijk vooral goddelijk. Hij ‘moet’ dus ook, voor het verhaal, op een mythische wijze worden verwekt. En misschien slaat het werkwoord ‘verwekken’ in dit verhaal niet op het biologische, maar op het geestelijke. Jezus had niet de geest van Jozef, maar van het goddelijke. Vandaar dat God zijn vader wordt genoemd. En dan begrijp ik de tekst in de Bijbel ook beter als de engel naar Maria komt met de boodschap:
Lucas 1:35
Wees niet bang, Maria, God heeft je zijn gunst geschonken. Luister, je zult zwanger worden en een zoon baren, en je moet hem Jezus noemen. Hij zal een groot man worden…’ en iets verderop vraagt Maria: hoe zal dat gebeuren?
De engel zegt: ‘De heilige Geest zal over je komen.’
Nog een mogelijkheid is een andere interpretatie van het woord ‘maagd’. Mijn broer vertelt: ‘De aanstaande moeder van Jezus werd in het Hebreeuws Almah genoemd, dat betekent ‘jonge vrouw’. Een jonge vrouw kan maagd zijn maar dat hoeft niet per se. Misschien speelde het toen geen rol. Eeuwen later is dit woord in het Grieks vertaald en aangepast aan de kerkelijke opvattingen van toen. Er werd gekozen voor ‘parthenos’ en dat woord betekent ‘jonge vrouw die nog nooit met een man heeft geslapen’, dus een maagd.’
Dat zou toch wat zijn, dat Maria in de originele teksten ‘gewoon’ een jonge vrouw wordt genoemd, die wel een buitengewoon heilig kind ter wereld brengt. Hoe dan ook, het is een mythe geworden met een wereldwijd bereik.
Begonnen op 25 maart, ja echt, dat is allemaal te vinden en bovendien logisch als je kan tellen. Dat is (ongeveer) de dag van de equinox, de dag waarop de zon precies in het westen ondergaat en precies in het oosten opkomt; op deze dag duurt de nacht net zo lang als de dag. Een perfecte dag om verwekt te worden, want alles na die datum staat in het teken van schepping, van lente, van creatie. En dan 9 maanden later is het 25 december, de dag waarop de nacht het langst is. Vanaf die dag wordt het leven letterlijk lichter. De zon komt terug. Een mooier moment voor een geboorte van een god-mens is er niet.
De enige plek waar dat te vinden is, waar die datum op schrift is gezet, is niet in Bethlehem of Nazaret, of in de Bijbel, maar in Rome. Het is een bijzonder gegeven, want het was heel ongebruikelijk om geboortedagen van heiligen te vieren, dat paste niet in die tijd. Sterfdagen werden herdacht, zo ging dat, sterfdagen van ‘martelaren’ of heiligen werden in ere gehouden, want zo’n dag werd gezien als een ‘geboortedag’ in de hemel. Ook een mooie gedachte.
Tussen die lijst met sterfdata van martelaren (beetje gek woord, maar sommige christenen stierven de marteldood vanwege hun geloof) staat in de Chronografie van Filocalus uit het jaar 354 opeens een geboortedag: Jezus’ geboortedag, 25 december. Na even zoeken vind ik dit document via Google. Het is een soort almanak, een kalender van gebeurtenissen, opgeschreven door een kalligraaf voor de Romeinse senator. Dus tussen alle ‘herdenkingen’ staat een feestdag. Wat merkwaardig eigenlijk, waarom zou ‘Rome’ zo inconsequent zijn geweest?
Er staat een N van Natalis, wat geboorte betekent en dan Sol Invictus, wat de onoverwinnelijke zonnegod betekent. Een andere naam voor Christus of Jezus?
Of is dit weer zo’n plak- en knipverhaal: de zonnegod was er al eeuwen en toen het christendom in Rome geadopteerd werd, zijn alle verhalen, rituelen, mysteriën in de blender gegaan? Oneerbiedig of gewoon handig?
Sol Invictus was de alom vertegenwoordigde godheid, in veel verschillende landen en in veel verschijningsvormen. Het is ook logisch om de zon te vereren, want wie of wat zorgt voor groei, voor het leven? Waar komt die onmetelijke kracht vandaan? Vragen die onbeantwoord blijven en dus is die goddelijke status begrijpelijk. Hij kreeg door de eeuwen heen allerlei gezichten. De zon werd gezien als een persoon, uitgewerkt in mythen om respect en adoratie te vergroten. De stralen van de zon zie je niet, maar de kracht is voelbaar. Het ging niet letterlijk om de zon als ster, maar de zon fungeerde als symbool voor alles wat onzichtbaar was, krachtig en onverklaarbaar. Het woord ‘god’ vat dat samen.
Welke voorstellingen maakten mensen allemaal door de eeuwen heen? Een van de eerste zonnegoden (in oude Egyptische tijden) was Horus, gesymboliseerd in een hemelse valk. Zijn rechteroog was de zon, zijn linker- de maan, zijn gespikkelde veren waren de sterren. Het Egyptische woord ‘her’, waarvan de naam Horus is afgeleid, betekent ‘hij die hoog is’ of ‘hij die ver weg is’. Het is maar een voorbeeld, want wereldwijd werd ‘hij die ver weg is’ aanbeden. In Peru zag ik afbeeldingen van zonnegod Inti, in het hindoeïsme is er Surya, het juweel aan de hemel, Stonehenge in Engeland is een tempel voor de zon, en de Griekse Apollo symboliseerde de triomf van het daglicht over de duisternis. De zon als symbool voor god zie je in veel culturen, overal. Dus ook in Rome. Sol Invictus. Nog specifieker: Sol Invictus Mithras. Vermoedelijk is dit een mix van twee of meer verschillende geloofsvoorstellingen met Mithras als de ‘verpersoonlijking’ van het licht. Zijn geboorte werd gevierd op 25 december, de dag dat de zon terugkomt. Hij had volgens de legende 12 volgers of constellaties om zich heen, en was geboren uit een maagd! Wat?
Het verhaal begint steeds wonderlijker te worden. Mithras lijkt op Jezus. En het mithraïsme was de grootste godsdienst in het Romeinse Rijk. Hoe kan het dat het eerste kerstfeest in Rome werd gevierd (vermeldt die almanak) terwijl de Romeinen de christenen eeuwenlang vervolgden? Ik lees verhalen over het afsnijden van tongen; christenen werden voor de leeuwen gegooid, levend verbrand, onthoofd of gekruisigd. De gevangenissen zaten vol met bisschoppen, priesters, voorlezers en geestuitdrijvers, er was geen eens plek meer voor misdadigers en moordenaars.
En dan opeens, 1, 2, 3… kerstfeest! En 1, 2, 3… een nieuw geloof erbij. Keizer Constantijn de Grote legde in 313 via een wet godsdienstvrijheid vast en zo kwam na eeuwen strijd een einde aan alle martelingen en vervolgingen. Hij was de eerste christelijke keizer – nou ja, dat staat er, het is een titel. Maar of hij daadwerkelijk een hart vol liefde en mededogen had, dat staat nergens. Zijn christendom werd de juiste leer genoemd en wie het met hem eens was, machtige bisschoppen bijvoorbeeld, kreeg vrijstelling van belasting en werd royaal begunstigd. Door de ‘juiste’ geloofsleer te aanvaarden hadden ze niet alleen toegang tot de hemel maar ook tot grote rijkdommen op aarde, schreef historicus Charles Freeman.
Zou de filosofie van Jezus min of meer misbruikt zijn, om slimme redenen ingezet om stemmen te winnen? Jezus had gezegd: ‘Ik ben het licht en het leven,’ en dat past goed naast de onoverwinnelijke Sol. Of is de waarheid anders: mocht Sol Invictus Mithras ritueel ten onder gaan om het pad vrij te maken voor een ‘aangepast’ christendom? Een spirituele of een politieke daad? Waar ben ik in verzeild geraakt? Een verhaal over de geboorte van Jezus – ik had tijdens mijn zoektocht mooie spirituele inzichten verwacht – ontaardt in een tekst vol vraagtekens. Jezus heeft met Mithras een stand-in in Rome (of is het andersom) en is Kerst het feest van de zon of van de zoon van God? Stil, zwijg! zou Jezus zelf hebben gezegd. Stoppen nu, met vragen stellen.
Ik bel mijn broer: ‘We hebben wat uit te zoeken. We gaan naar Rome!’
Geen Bethlehem, geen Jeruzalem voor dit verhaal over Jezus, maar Rome. Ik heb het niet zelf bedacht, de geschiedenis stuurt ons die kant op. Nu lopen we dan in deze stad waar als het ware op elke eeuwenoude muur christelijke voorstellingen zijn getatoeëerd. Onze missie is de basiliek San Clemente, waar het hele verhaal over de geschiedenis van heidense tempels, kerken en basilieken wordt verteld. Onze gids Hadelinde Brugge wijst ons op het oeroude koor in het midden van de indrukwekkende basiliek. We gaan heel even in stilte zitten om daarnaar kijken. Het koor, de plek van de zangers, in het hart van deze kerk. En ik denk: op deze plek hebben individuen een eigen stem laten horen, ieder een eigen toon, samen een koor. Meerstemmigheid hoort bij dit verhaal. En ook al lijkt het alsof hier de grote katholieke stem de overhand heeft, onder de fundamenten zijn andere geluiden te horen. Onder deze schitterende basiliek lag een van oudste kerken van het christendom in Rome, en daaronder, meters lager, lag het heiligdom van de God Mithras. Om het verhaal goed te begrijpen moeten we onderaan beginnen, de trappen af, de lagen door, op de ene god kwam de volgende, alsof het om een lasagne van geloof gaat. Laten we onderaan beginnen.
Stem nu op het Beste Spirituele Boek 2018
Rebible is genomineerd voor het Beste Spirituele Boek van 2018. Wil je je stem uitbrengen? Dat kan tot 31 januari via de website van de Maand van de Spiritualiteit.
