Marjolijn van Heemstra is theatermaker en schrijver. In haar eerste dichtbundel Reistijd, bedtijd, ijstijd (2020) probeert ze de tijd te vatten, maar die luistert niet. Of luisteren wij niet? – vraagt ze zich af. Naast de tijd, onderzoekt ze de ruimte. Wat betekent een mensenleven eigenlijk nog als je in lichtjaren gaat denken?
Je schreef een dichtbundel over tijd, Reistijd, bedtijd, ijstijd, ‘in een poging om de tijd te grijpen’. Is het gelukt, begrijp je de tijd inmiddels?
“Ik vind tijd superinteressant. Het gegeven dat we hier zitten, in dit rare, kleine blokje tijd, dat we bovendien alleen van voor naar achter kunnen ervaren. Terwijl er al theorieën zijn dat tijd buiten onze ervaring helemaal niet bestaat, dat er alleen maar gelijktijdigheid is. Ik las gisteren nog een artikel hierover: dat volgens de kwantummechanica de toekomst het heden kan beïnvloeden. Zoals wij de tijd ervaren, is misschien helemaal niet hoe tijd is.
Tegelijkertijd zitten we erin vast. Dat is meteen onze grootste tragedie: dat we vergaan. Ons leven lang verzetten we ons hiertegen. En het is ook letterlijk de bron van alle ellende: dat alles voorbijgaat. Dat we niks kunnen terughalen. Tegelijkertijd geeft dit tijdelijke karakter betekenis aan het leven. Het feit dat we maar zo kort bestaan, en dat we chronologisch leven, en niet terug kunnen, maakt alles waardevol.
En naast deze tijd waarin wij allemaal als het ware gevangen lijken te zitten, bestaat er een soort eeuwigheid. Die kun je onder andere zien als je naar de ruimte kijkt. De plek waar ‘onze’ tijd er niet meer toe doet. Of zó groot wordt, dat alles relatief wordt. Ik denk dat het beeld van God hieruit is ontstaan, uit kosmologie. Uit het idee dat er buiten onszelf iets eeuwigs moet zijn.”
Zeg je dat het concept God ooit begonnen is als een manier om de ruimte of de sterren te beschrijven?
“Wat ik ervan geleerd heb – ik heb Godsdienstwetenschappen gestudeerd – ging God in essentie vaak over het verhouden tot wat je niet begrijpt. De mens begrijpt van alles niet. Eén van de dingen die we niet begrijpen, is de eeuwige kringloop. We vinden het heel moeilijk te begrijpen of accepteren dat wij maar zo kort leven, en sommige dingen zo lang bestaan. Een steen of een bos is veel langer op aarde aanwezig dan een mens. Als mens moet je steeds schakelen tussen ons heel korte leven, en de heel lange aanwezigheid van stenen en bomen, van deze hele planeet, van de zon, van het sterrenstelsel.
Ik denk daarom dat God en de tijd heel sterk verbonden zijn. Het goddelijke wordt in sommige tradities ook ‘de eeuwigheid’ genoemd, ‘de eeuwige’ of het ‘altijd aanwezige’. God gaat over dat wat doorgaat, als jij verdwijnt. En veel religies gaan ook over het verlangen om in die eeuwigheid opgenomen te worden. Of hoe je er misschien zelf onderdeel van kunt worden als je doodgaat.”
Als je bezig bent met ons korte leven, bijvoorbeeld als je je eigen rimpels gaat zien, of als iemand sterft waarvan je veel houdt – voel je sterk dat het kort is. Maar er bestaan ook momenten dat je meer de eeuwigheid voelt toch, bij, ik noem maar wat, een mooie ondergaande zon? Sommige momenten voelen heel lang.
“Ja, ik denk dat mensen dat omschrijven als de momenten waarop ze één zijn, met het goddelijke of het eeuwige. Je kunt het ook spiritueel zien: als een soort samenvallen met het leven, of met de natuur. Je komt dan een beetje in een andere tijdlaag. Dit is iets wat me erg fascineert, eigenlijk gaan al mijn boeken hierover, over de verschillende tijdlagen.
Een zekere tijdloosheid kun je ervaren in meditatie. Ik heb zelf wel eens een Vipassana-retraite gedaan in Italië. Toen, daar, voelde ik het heel sterk. De eerste paar dagen duren een jaar. Het is een totale reset. Ik heb daar ook het gevoel gehad dat ik iets aanraakte waar ik nog steeds in het dagelijkse leven naar terug kan.”
Wat bedoel je, wat raakte je dan aan?
“Afgelopen zomer ging ik op boektournee naar Slovenië. Net daarvoor had ik besloten dat ik binnen Europa niet meer wil vliegen. Maar in het geval van Slovenië is dat wel onhandig, want er is nauwelijks een treinennetwerk. Over de terugweg heb ik 27 uur gedaan. Maar ik kon wel terug naar dat Vipassana-gevoel. Je staat op een station, alleen, in de [middle of nowhere], misschien komt er een trein, en misschien ook niet. Maar het is prima. Ik was heel rustig vanbinnen, ik voelde totaal geen stress. Ik weet dat er iets in mij zit wat gewoon aanwezig kan zijn. Zonder zorgen. Ik denk ook dat precies dit gevoel of gegeven kan helpen om om te gaan met de tragedie van onze eindigheid.
Na de Vipassana ben ik weer gaan paardrijden. Daarbij zit je ook in een ander soort tijd. Je bent een paar uur op stal, je moet borstelen, opzadelen, paardrijden is niet iets wat je ‘even snel’ tussendoor kunt doen. Het gaat ook altijd anders dan je denkt.”
Naast schrijver, dichter, onderzoeker, nachtwandelaar én theatermaker is Marjolijn van Heemstra nu ook onze nieuwe columnist! Hier lees je haar columns.
Maar onze wereld is niet helemaal zo rustig, of zonder plan, ingericht?
“Nee, het blijft lastig. De héle wereld is erop gericht om ons in de stress en in de haast te duwen, en om ons met onze neus op de vergankelijkheid te drukken. Eigenlijk, kun je zeggen, om onze doodsangst aan te wakkeren. Alle reclames, maar ook onze hele consumptiemaatschappij gaat daarover. Alles is erop gericht om te blijven bestaan, zelfs om jong te blijven. Het gaat eigenlijk nooit over loslaten. En hetzelfde geldt voor het nieuws, de waan van de dag. Het is nu altijd vijf voor twaalf.”
Hoe pas je dit concept zelf toe op je eigen – waarschijnlijk toch ook wel snelle – leven?
“Voor mij werken de nachtwandelingen heel goed. Samen met Najat Kaddour heb ik de Nacht-Wacht bedacht hier in het Vliegenbos in Amsterdam Noord. We wandelen ’s nachts met een groepje mensen en onderweg vertellen we verhalen over het bos. Het is op sommige nachten pikdonker. En in het donker is alles anders, het is super boeiend. Je schuifelt vooruit. Je komt echt in een andere tijdzone, je gaat ruiken, luisteren. Na tweeënhalf uur heb je het gevoel dat je de hele nacht hebt gelopen. Dat is mijn manier om in een rustigere tijd te komen. Ik denk dat meditatie ook een manier is. Er zijn natuurlijk veel manieren.”
Zit er in jouw werk (boeken en voorstellingen) ook een duidelijke zoektocht naar zingeving?
“Ja, ik zou misschien zeggen een zoektocht naar eenheid, of naar samenhang. Mijn werk gaat eigenlijk altijd wel over de vraag hoe dingen verweven zijn. Er is een Joods scheppingsverhaal dat ik heel mooi vind. Het gaat erover dat alles begon met een vat vol licht. Dat vat is in stukken gebroken, en al die scherven licht zijn eigenlijk het leven geworden. Elke letter is ook een scherf licht. En al dat licht heeft een blijvend verlangen naar het vat, waar het samen kan zijn. Elke scherf is op zoek naar een andere scherf. Het is onze taak om de scherven bij elkaar te brengen. Zo voel ik het ook wel. Er is licht op veel plekken, in veel mensen. En ook in de taal. Soms zit er zelfs een soort magie in het bij elkaar brengen van woorden. In het scheppen van verhalen. Dus als ik een soort levensopdracht voor mezelf zou moeten formuleren, zou het zoiets zijn: zoveel mogelijk licht bij elkaar brengen.
En die momenten, om terug te komen bij het begin van dit gesprek, de momenten waarop je licht bij elkaar brengt of vermenigvuldigt, zijn misschien wel precies die momenten waarop je je één voelt met de natuur, of met een ander mens. Of met een plant of een dier. Waarop de tijd – en de tragedie van vergankelijkheid – er even niet is.’
Het hele interview lezen?
Dit interview staat in Happinez 7 – 2021 – Vind je richting.
