Woede en wrok zijn ellendige emoties, maar je kunt ze ook gebruiken om naar de toekomst te kijken. Volgens de filosofie van Marhta Nussbaum kun je woede opvatten als een signaal dat er iets mis is, en het gebruiken om iets aan problemen te doen.
Woede en wrok. Wat een ellendige emoties zijn dat toch. Ik ging laatst uit eten met een dierbaar familielid dat last heeft van wrok. Elke keer overvalt het me weer. Je zit gezellig te eten, en plotseling, ergens tijdens het hoofdgerecht, wil ze tóch nog even wat kwijt. En daar komt het verwijt: die keer, drie jaar geleden, dat ik haar verjaardag was vergeten.
‘Maar daarna heb ik er toch altijd aan gedacht?’ sputter ik nog. ‘Ik heb zelfs herinneringen in mijn telefoon gezet, zodat ik op uw verjaardag niet vergat om te bellen toen ik in Spanje zat!’ Maar dat maakt het alleen maar erger. Als het zoveel moeite kost, hoeft het niet.
Ik maak voor de achtste keer excuses, maar het is al te laat: het vat vol verwijten gaat open. Al die keren dat er niet aan haar verwachtingen werd voldaan door mij, mijn moeder, mijn ex, mijn kinderen, de rest van de familie, de kinderen van haar man, de hele wereld eigenlijk. Binnen een paar minuten verandert de vrolijke vrouw die net nog tegenover me zat in een verbitterde furie die niets kan dan gal uitstorten.
Ik begrijp wel wat erachter zit: woede en teleurstelling, over het leven in het algemeen. Dus ik probeer me in te houden, kijk naar mijn bord en denk aan Nelson Mandela, die zei: ‘Wrok is vergif innemen en verwachten dat iemand anders er ziek van wordt.’ Maar oh, die woede, die wrok, ik gun het haar niet, ik wou dat er een medicijn voor was, dat ik dat stiekem over haar zalm kon strooien als ze even niet keek.
Hoe voorkom je dat woede wordt omgezet in wrok? Hoe ga je om met woede, van jezelf en anderen?
Woede en vergeving is precies het onderwerp van het nieuwe boek van de Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum. Dus toen zij onlangs naar Nederland kwam voor een aantal lezingen, wist ik niet hoe snel ik me in moest schrijven. (Dat was maar goed ook, de lezing in Utrecht was snel uitverkocht.)
Nussbaum schrijft vaker over emoties – wat aanvankelijk een onderwerp was waar filosofen de zalen bepaald niet mee vol kregen. Emoties werden gezien als onwenselijk. De ratio, daar gaat het om! Inmiddels zijn we er wel achter dat emoties juist hun eigen ratio hebben. We vinden een emotie als woede zo vanzelfsprekend – maar wat ís het, en vooral: hoe kun je ermee omgaan?
Eerst even wat woede eigenlijk ís. Er is iets stukgemaakt dat je dierbaar is. Als iemand per ongeluk een vaas laat vallen die je toch al lelijk vond, word je niet boos. Gooit iemand expres een vaas kapot waar je heel erg aan gehecht was, dan is het een ander verhaal.
Woede heeft in zich het idee van ‘pay back’, zegt Nussbaum. Vergelding. Er moet terugbetaald worden. Iets goedgemaakt. Dat kan, denken we meestal, op twee manieren: met vergelding en wraak, of met vergeving. Maar allebei hebben grote nadelen.
Om te beginnen vergelding. Dat gaat eigenlijk over status. Je bent boos omdat je iets is aangedaan, en je wilt dat de ander voelt hoe dat is. De ander moet gestraft. Het grote probleem ermee: wat kapot is, krijg je er niet mee terug.
De tweede mogelijkheid is vergeving. Dat helpt, maar het is moeilijk. Vooral omdat je er de dader voor nodig hebt. Degene die jou iets aan heeft gedaan, moet berouw tonen, excuses aanbieden. Iemand vergeven is hard werken. Zeker als die dader niet mee wil werken (of niet eens snapt wat het probleem is), en al helemaal als er niet eens een duidelijke dader ís.
Wat moet je met je woede over dat alles tegen zit? Wat doe je als je je éigen woede op de hals hebt gehaald? Wat doe je met woede over hoe het leven is gelopen? Dan wordt er een zondebok gezocht, maar daar schiet nou werkelijk niemand wat mee op.
Martha Nussbaum stelt een derde weg voor: woede opvatten als een signaal dat er iets mis is, en het gebruiken om iets aan problemen te doen. Naar de toekomst kijken. Woede gebruiken als instrument van verandering, en daardoor de woede zélf veranderen in een waardevolle kracht – zoals de woedende furiën uit de Griekse oudheid, nadat de godin Athene een rechtssysteem had ingesteld, veranderden in redelijke wezens die een ereplaats kregen en meewerkten aan de toekomst.
De belangrijkste vraag bij woede is dan: wat is de oorzaak van de woede, en hoe kunnen we dit in de toekomst voorkomen. Je kunt het omzetten. Zodat de furie die je leven verteert, kunt omzetten in iets dat opbouwend is. Generositeit en welwillendheid. Echt luisteren.
Martha Nussbaum wil ons weerbaar maken, instrumenten geven waarmee we zijn opgewassen tegen onze woede. Werkt dat? Het helpt mij wel, heb ik al de afgelopen tijd gemerkt, om zo snel mogelijk een schakelaar om te zetten: oké, er is iemand kwaad, hoe kunnen we dit voortaan voorkomen? Wat is precies het probleem, hoe kunnen we dat omzetten in een plan? Het werkt bij contacten met klantenservice, met kinderen die vechten om een kamer.
En het helpt ook om niet (op mijn beurt) kwaad te worden op een familielid dat verwijten op tafel legt tijdens een gezellig etentje. Niet met verdedigen, discussie of verwijten terug, maar met een plan voor de toekomst: ik ga volgende keer vertellen over de nieuwe verjaardagskalender die ik heb opgehangen, zodat ik vanaf nu nóóit meer een verjaardag vergeet. Ik weet niet of het haar helpt. Maar ik voel me er al een stuk beter door.
Meer van Martha Nussbaum? Bekijk haar in Buitenhof:
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
Wil je meer lezen over woede en wrok? Lees dan dit artikel over vergeving op Blendle (€)
