Met babystapjes kom je een heel eind – maar soms is het slim om het gewoon eens over een compleet andere boeg te gooien en te kijken wat er dan gebeurt.
Als je een keer een dag hebt waarop alles tegenzit, denk dan aan jazzpianist Keith Jarrett. Die was eens in een oud Renaultje vanuit Zwitserland naar Keulen komen rijden, voor een concert dat opgenomen zou worden. Hij had last van zijn rug en had twee nachten niet geslapen. En toen hij in de Opera van Keulen een geluidscheck ging doen, stond daar een soort oefenpiano, in plaats van een concertvleugel. Dat niet alleen: het ding was vals, de hoge en lage octaven waren onbespeelbaar, de zwarte toetsen in het midden deden het niet. Oh ja: en het pedaal klemde.
Misverstandje. Wat te doen? Er moest ook nog een registratie komen, van dit concert! Zijn geluidstechnicus en hij besloten: dit gaan we dus niet doen. Geef ze eens ongelijk. Maar het was wel een ramp voor concert promotor Vera Mendes, die toen zeventien jaar oud was. De zaal was stijf uitverkocht, 1400 mensen. Ze smeekte Keith Jarrett, die al in de auto zat, om het concert tóch door te laten gaan, en naar verluid waren zijn woorden: ‘Nou vooruit dan… Maar alleen voor jou!’
Het concert begon om 23.30 uur ’s avonds. Tegen die tijd was Jarrett niet alleen moe en chagrijnig, maar had hij ook nog honger, want in het Italiaanse restaurant dat Vera voor hem had gereserveerd ging er, alsof het niet genoeg was, óók nog van alles mis, zodat hij maar twee happen naar binnen kon werken voordat hij zich terug moest haasten naar de concertzaal.
Doodmoe, rugpijn, honger, chagrijnig, een totaal onbespeelbare piano. En dan anderhalf uur improviseren voor een publiek van 1400 mensen die zich verheugd hadden op een bijzonder jazzconcert.
Wat denk je dat er gebeurde?
Kreunend van frustratie, maar toch
’Het moment dat hij de eerste noten speelde, wist iedereen meteen: dit is magisch,’ zei Vera Mendes er later over. ‘Vanaf de eerste toon was iedereen in de zaal betoverd.’
Keith Jarrett werkte met wat hij had. Hij improviseerde met wat hij had. Op de opname hoor je hem af en toe kreunen van frustratie, maar wát een prachtig concert. De opname ervan werd enorm populair en wereldberoemd, en staat ook vaak op lijsten van ‘jazz-concerten die je ooit beluisterd moet hebben’.
Onderzoeker en schrijver Tim Harford haalt het voorbeeld van het ‘Keulen-concert’ aan in zijn boek ‘Messy’, over de positieve kant van chaos en rommel. Zijn stelling: juist onverwachte tegenslagen dwingen ons om het eens over een hele andere boeg te gooien, en dat kan tot prachtige resultaten leiden. Dat gebeurt natuurlijk niet altijd: je moet een briljant jazzpianist zijn om onder zulke omstandigheden überhaupt een concert te kunnen geven. Maar als het lukt, kan het je dwingen om ál je creativiteit aan te boren om het probleem op te lossen, en dan kun je plotseling tot grote hoogte stijgen. Zoals ze in het Engels zo mooi zeggen: rise to the occasion.
Tegenslag en chaos kán tot mooie dingen leiden
In een interview op NPR geeft Tim Harford nog een voorbeeld, uit een compleet andere hoek: na de aanslagen op de metro in Londen was het openbaar vervoer een aantal dagen zo ontregeld dat forensen gedwongen waren om een andere route naar het werk te zoeken – en later bleek 5% die nieuwe route te blijven volgen, omdat die beter, sneller of handiger was dan hun standaard route.
Tim Harford legt dat zo uit: als je ergens heel goed in wordt, ben je vaak bezig om steeds kleine verbeteringen door te voeren. Maar je blijft daardoor wel steeds op hetzelfde spoor zitten. Als je door omstandigheden gedwongen wordt het een keer compleet anders te doen, is dat een soort ‘schok’ voor je systeem, en dat kan soms verrassend goed uitpakken, omdat je plotseling heel creatief omgaat met de middelen die je hebt. Nog een mooi voorbeeld: de beroemde speech van Martin Luther King, waarvan het beroemde ‘I have a dream’-gedeelte een improvisatie was.
Gooi het eens over een compleet andere boeg
Dat klinkt allemaal leuk, maar hoe breng je dat in de praktijk? Het is best lastig om het over een andere boeg te gooien, zeker als het gaat om dingen die je vindt dat je gewoon goed doet. Er zijn best voorbeelden te bedenken:
- Als je schrijft, schrijf dan eens met je linkerhand.
- Stop eens met mailen en handel alles alleen nog maar telefonisch af.
- Ben je heel goed in yoga? Probeer dan eens een vechtsport, of vice versa.
- Gooi een routine helemaal om, bijvoorbeeld door mee te doen met de jaarlijkse ‘Wandel naar je werk-dag’.
Maar nogmaals: vaak is de vraag ‘hoe dan?’ Het kómt er gewoon niet van, omdat het niet logisch is om een routine te doorbreken waarvan je het idee hebt dat hij gewoon goed werkt. Net zoals Keith Jarrett nooit uit zichzelf voor een uitverkochte zaal een live-concert op een onbespeelbare piano was gaan geven, onder het motto van ‘Goh, laten we dát eens proberen, misschien pakt het wel leuk uit.’
De gedachte helpt
De belangrijkste les zit hem vooral in het omgaan met tegenslagen. Het sluit aan bij de aloude verzuchting ‘Het is altijd ergens goed voor’, waarmee je jezelf kunt troosten (een béétje) op dagen dat alles tegen zit. Als je alledaagse tegenslagen ziet als iets dat misschien wel het beste in je naar boven haalt, kan dat misschien een deel van de frustratie weghalen. Als alles perfect is en netjes, leef je op de automatische piloot. Toch? Zoals de vrouw van Tim Harford plagerig zegt, als hij klaagt omdat een hotel volgeboekt is of de zaken anderszins niet zo lopen als hij wil: ‘Hey, het is juist goed als alles tegenzit! Daar word je slim en creatief van! Dat zeg je zelf!’
Zelf zegt hij het zo: ’Soms is slecht nieuws gewoon slecht nieuws en soms is een tegenslag gewoon een tegenslag, en er zit niks moois aan. Maar vaak, als alles fout gaat, kun je ook stoppen en zeggen: Wat zou hier voor goeds uit kunnen komen?’ Muziekproducent Brian Eno (van onder meer David Bowie) vergeleek het met een ongeluk, waar je plotseling ontzettend gefocust bent op wat er gebeurt. Het ongeluk is naar, maar de plotselinge aandacht en focus is goed, daarom bracht hij zijn musici soms expres in onverwachte situaties.’
Goed om in gedachten te houden. Zelfs als een obstakel echt een probleem is, kan die plotselinge aandacht en het gevoel van ‘in het moment zijn’ leiden tot een creatieve oplossing. Da’s een troost.
En dat Keulse concert van Keith Jarrett? Dat is nog steeds héél mooi om te beluisteren.
Meer hierover?
- De BBC interviewde concert promotor Vera Mendes over het concert van Keith Jarrett in Keulen.
- De live opname van The Köln Concert is te beluisteren via YouTube.
- Een interview met Tim Harford is te beluisteren in de ‘chaos’-podcast van NPR’s Hidden Brain.
En ook…
- Een ode aan de chaos, want echt, rommel heeft ook voordelen!
- Sommige dagen zijn gewoon stom! Happinez hoofdredacteur Eveline Helmink geeft hier drie tips om daarmee om te gaan en in haar ‘Handboek voor mindere dagen’ vind je er nog veel meer. ‘Juist de dagen waarom op niets meezit, leer je het meest over jezelf’.
- Zit alles tegen? Soms kan je perspectief plotseling veranderen, is de ervaring van Dominique Haijtema.
