Als het over dieren gaat, komt al snel het woord ‘instinct’ aan de orde. Dieren handelen op een soort automatische piloot – ze kunnen niet denken, en hebben ook geen gevoelens. Toch? Nou, dat ziet primatoloog Frans de Waal toch echt anders.
Misschien heb je het weleens gezien – het beroemde filmpje waarin emeritus hoogleraar biologie Jan van Hooff afscheid neemt van de chimpansee Mama. (Niet? Dan moet je het beslist eens zien – het duurt maar twee minuten). Even bij een chimpansee in het hok kruipen, dat is bepaald niet gewoon. En bij iedere andere aap zou Van Hooff het ook niet in zijn hoofd gehaald hebben, vertelde hij later. Maar met Mama had hij een vriendschappelijke band.
Liefkozend kloppen
Dat betekende niet dat hij het niet spannend vond. Bij het binnenkomen van het hok van Mama maakte Van Hooff grommende geluidjes om haar op haar gemak te stellen. Mama, op haar beurt, liefkoost hem later door met haar vingers over zijn achterhoofd te kloppen. Dat doen apen normaal gesproken alleen bij hun jongen – Mama moet gemerkt hebben dat Van Hooff het spannend vond, en wilde zo laten zien: niets aan de hand, kom maar bij me.
Rijk emotioneel leven
Primatoloog (apenkundige) Frans de Waal vertelt erover in zijn boek Mama’s laatste omhelzing – over emoties bij dieren en wat ze ons zeggen over onszelf dat hij dus zelfs vernoemde naar dat bijzondere moment. Het is een van de vele voorbeelden die hij aanhaalt om te laten zien dat dieren, anders dan vaak gedacht wordt, een rijk emotioneel leven hebben. Het woord ‘instinct’ valt vaak als het over apen gaat, schrijft hij, maar dat suggereert dat ze leven op de automatische piloot – en daarmee doe je veel dieren tekort. Zéker de mensapen.
Gezichtsuitdrukkingen
Hoe hij dat weet, van die emoties? Door te observeren. Natuurlijk kan zelfs een aap niet vertellen wat hij of zij voelt, maar door uren en uren naar dieren te kijken kun je veel leren over wat ze voelen. Angst, woede, verlangen en blijheid, het is vaak te zien aan hun gezichtsuitdrukkingen, gebaren en ander gedrag.
Rouw en empathie
Neem bijvoorbeeld rouw. Op het moment dat Mama – die jarenlang de matriarch in haar familie is geweest, een machtige apin – sterft, staat de dierentuin het de andere apen toe om bij haar dode lichaam te gaan kijken. Geisha, de adoptiedochter van Mama (toen de echte moeder van Geisha stierf, nam Mama haar onder haar hoede) blijft urenlang bij Mama, alsof ze een wake houdt. Ook de andere vrouwtjesapen komen veel bij Mama kijken, zonder veel geluid te maken.
Oerbezorgdheid
En neem empathie. De Waal en zijn vakgenoten hebben veel situaties bestudeerd waaruit blijkt dat apen meevoelen met hun soortgenoten. Als een jong aapje dat achter zijn moeder aan springt, begint te jammeren omdat de afstand van de ene naar de andere boom te groot is, gaat de moeder niet alleen terug naar haar jong – ze begint mee te jammeren en helpt hem. ‘Oerbezorgdheid’, noemt De Waal dat.
Niet zo verschillend
Of apen dus alleen maar lief en invoelend zijn? Natuurlijk niet. Soms zegt iemand tegen De Waal: ‘Je weet dat ze elkaar ook weleens doodmaken, he?’ Dan roept De Waal meteen in herinnering wat ‘onze eigen geweldige soort’ allemaal aan lelijks doet – de kranten staan er vol mee. Hij wil maar zeggen: zo verschillend zijn we niet.
