Eens gaat ieder van ons dood. Die gedachte is beangstigend en verdrietig, maar juist als je je sterfelijkheid onder ogen durft te zien, kan dat helpen om je evenwicht te behouden in het leven. Dat is de hoopgevende boodschap van ‘Het Tibetaanse boek van leven en sterven’ van Sogyal Rinpoche. Zes troostende inzichten uit deze spiritueel klassieker.
Toen Sogyal Rinpoche ‘Het Tibetaanse boek van leven en sterven’ publiceerde, kon hij niet weten dat het een spiritueel klassieker zou worden. Maar gehoopt heeft hij het vast wel. Zijn boek is een nieuwe interpretatie van het Tibetaanse dodenboek, waarin hij de inzichten uit die boeddhistische ‘handleiding bij het sterven’ aanvulde met inzichten uit de westerse psychologie. Behalve over het sterven heeft hij het in zijn boek uitdrukkelijk óók over het leven. Want hangen leven en dood niet onlosmakelijk met elkaar samen? Juist door de dood onder ogen te zien, kun je leren het leven ten volle te leven. En als je focust op wat écht belangrijk is, en jezelf voorhoudt dat de dood niet een einde is, maar een tussenstation in de kringloop van het bewustzijn, kan dat helpen je evenwicht te bewaren als er in je leven een storm opsteekt.
Inzicht 1: We zijn reizigers
Reïncarnatie is een van de kernideeën van het Tibetaanse boeddhisme en van ‘Het Tibetaanse boek van leven en sterven’. Rinpoche maakt een onderscheid tussen ons ego – onze dagelijkse persoonlijkheid, ons ‘ik’, de vorm die onze psyche heeft in het lichaam waarin we nu leven – en het daaronder liggende diepere of ‘natuurlijke’ bewustzijn, dat onze essentie is.
Wat gebeurt er als we sterven, volgens Rinpoche? In feite sterft alleen ons lichaam. Maar ons bewustzijn gaat over in een nieuwe staat van zijn. Sterker nog, het komt terug in zijn ‘natuurlijke’ staat. Dat is onze rigpa, de absolute natuur van de geest, het bewustzijn voordat er gedachten of emoties opkomen. En later wordt het opnieuw geboren, in een ander lichaam. De dood is dus geen absoluut eindpunt, zegt Rinpoche. Ons lichaam houdt weliswaar op te bestaan, maar ons bewustzijn reist verder. De gedachte aan de dood kan ontzettend verlammend werken, maar in deze visie is de dood niet meer dan een tussenstation. Dat maakt de hele gedachte aan de dood al een stuk lichter: we zijn reizigers, continu onderweg van de ene wereld naar de andere.
Coming soon: ‘Mindful met Happinez’
-
Over de wijsheid van leven in het nu
-
12 oefeningen voor ultieme ontspanning
-
En meer
Inzicht 2: Door de kieren komt het licht
Maar wat gebeurt er dan precies als je sterft? Rinpoche legt dat uit met behulp van het concept van de bardo. Bardo betekent ‘tussen twee’. Een bardo is een overgangsfase. Oorspronkelijk betekent bardo: de tussenruimte tussen het moment van sterven en de wedergeboorte.
In die visie komt eerst ‘de bardo van het sterven en de dood’. Dit is een pijnlijke bardo, maar ook het moment dat de natuur van de geest zich openbaart en als het ware uit het harnas van het lichaam en het ego breekt. Vervolgens is er ‘de stralende bardo van de dharmata’ – de staat van het bewustzijn na de dood, dat je je kunt voorstellen als een helder licht, ‘de straling van de pure natuur van de geest’. Het is een gelukzalige staat, maar niet voor eeuwig: de volgende bardo is ‘de bardo van het worden’. Het bewustzijn vindt een nieuwe plek, in een nieuw lichaam, en begint een nieuw leven. (Tenzij je zo Verlicht bent dat je uit die eeuwige carrousel van sterven en geboren worden breekt, maar we mogen er best van uitgaan dat wij allemaal nog láng niet zo ver zijn.)
Het hele proces duurt gemiddeld zeven weken, soms maar zeven dagen. Traditioneel werden in die periode teksten uit het Dodenboek voorgedragen door monniken, om de geest te begeleiden.
In ‘Het Tibetaanse boek van leven en sterven’ beschouwt Sogyal Rinpoche ook het leven als een bardo. De bardo van het leven, de periode tussen je geboorte en het moment dat je sterft, is immers óók een soort tussenstation. Het is een tijd waarin je kunt nadenken, leren, leven en je kunt voorbereiden op de dood.
Maar hij trekt het nog breder: ook een moment van grote onzekerheid kan een bardo zijn. Het moment dat je thuiskomt en je ziet dat er is ingebroken. Het moment tussen de test en de uitslag. Het moment tussen ‘ik heb slecht nieuws’ en ‘ik moet je helaas vertellen dat…’. Op zo’n moment komt er een barst in het cement van de werkelijkheid. Juist het moment waarop de bodem onder je wegvalt, hoe moeilijk ook, kan een moment zijn dat je meteen naar de essentie brengt. Er is geen tijd meer voor ditjes en datjes. Waar gaat het werkelijk om? Het is een moment van waarheid. Een opening die je rechtstreeks in contact brengt met wat écht belangrijk is.
Inzicht 3: Het leven is een voorbereiding / Nadenken over de dood geeft je leven betekenis
Natuurlijk, we wéten wel dat we allemaal ooit een keer doodgaan. En we weten ook dat we geen idee hebben wanneer dat gebeurt en hoe het zal zijn. Als we er echt over nadenken, is dat zo pijnlijk en verdrietig, dat we de gedachte aan de dood het liefst ver wegstoppen. Gewoon niet aan denken. Dat is gemakkelijk, maar een oplossing is het niet. Integendeel: terwijl we voortdurend bezig zijn met zinloze activiteiten om maar niet aan de dood te hoeven denken, komt het moment van onze dood steeds dichterbij. En áls dat moment er dan is, zijn we niet voorbereid.
Bang zijn voor de dood is begrijpelijk, zegt Sonyal Rinpoche, maar als we de dood uit ons leven bannen, doen we onszelf tekort. Zoveel mensen sterven onverwacht. De dood komt zonder waarschuwing en het kan zomaar afgelopen zijn. Vaak veranderen mensen bepaalde aspecten van hun leven als ze weten dat ze nog maar kort hebben. Maar waarom zou je daarop wachten? Durf de waarheid onder ogen te zien.
Nadenken over je sterfelijkheid wil niet zeggen dat je de hele dag verlamd van angst op de bank moet blijven zitten of de straat maar niet meer op moet gaan zonder helm. Het is een oproep om je bezig te houden met dingen die je belangrijk vindt. Je kunt je leven meer betekenis geven door na te denken over de dood, en over hoe je wilt terugkijken op je leven als het zo ver is.
Weet je niet waar je nu eigenlijk mee bezig bent, ben je te druk, is je leven te hectisch – zet het dan even stop. Durf eerlijk na te denken over deze vraag: als je zou weten dat je over een jaar, over een maand, over een week zou sterven, wat zou je dan anders doen? Nu, op dit moment?
Inzicht 4: De kracht van mededogen is onbegrensd
De kracht van ‘Het Tibetaanse boek van leven en sterven’ is ook dat het een soort praktische gids is als je in je omgeving met sterven te maken krijgt. Vaak hebben we geen idee wat we dan moeten doen. Hoe kun je iemand helpen die de dood onder ogen moet zien?
Rinpoche vat de zorg voor stervenden in twee woorden samen: liefde en mededogen. Mededogen is iets anders dan medelijden. In mededogen zit respect. Het klinkt gemakkelijk, maar mededogen is niet alleen genegenheid of warmte, het is ook ‘een niet aflatende en praktische vastberadenheid om alles te doen wat nodig en mogelijk is om hun lijden te verzachten’. De Boeddha van Mededogen wordt niet voor niets afgebeeld met ogen die de pijn in het hele universum zien, en met duizend armen die zich uitstrekken naar alle hoeken van het universum om hulp te bieden.
Hoe wek je mededogen op? Door liefdevolle vriendelijkheid. Door anderen te zien als hetzelfde als jij, met dezelfde gevoelens en verlangens, dezelfde menselijkheid. Als jij in die situatie was, wat zou je dan willen, of nodig hebben, wat zou je willen dat anderen voor je deden? Mededogen is pas echt mededogen als je iets doet. Door te bellen, te praten, te vragen, te helpen. Er te zijn.
Inzicht 5: De leraar is ook niet heilig
Nu kún je fijne seks natuurlijk heel goed zien als een activiteit die leidt tot eenheid met het universum (in het Frans noemen ze een orgasme niet voor niets ‘de kleine dood’). Maar in het geval van spiritueel leraren doet het toch een beetje afbreuk aan alle mooie woorden als de ware verlichting dan uiteindelijk in het bed van de meester te vinden zou moeten zijn. De vrouwen die het overkwam, zagen door die ervaringen in elk geval vooral hun spiritueel meester zélf in een heel ander licht. Het inzicht? Ook voor spiritueel leraren geldt: niets menselijks is hun vreemd. En als uiteindelijk de ultieme belangeloze wijsheid zelfs niet bij hen te vinden is, dan blijft er eigenlijk maar één plek over: bij jezelf.
Inzicht 6: Evenwicht is niet altijd noodzakelijk
Teleurstelling. Het is een van de dingen die ons uit ons evenwicht brengen. Net als verdriet, verlies, het besef dat we er over honderd jaar allemaal niet meer zijn en nog duizend dingen meer. Maar op de keper beschouwd is misschien wel het belangrijkste inzicht na lezing van ‘Het Tibetaanse boek van leven en sterven’: dat het er allemaal bij hoort.
Want het boek zet je aan het denken. Wat betekent het eigenlijk, als je uit je evenwicht raakt? We verliezen ons evenwicht door dingen die ons raken. Juist de dingen die je uit je evenwicht brengen, zijn de dingen waar je om geeft. Liefde. Kunst.
Je evenwicht verliezen heeft ook zo zijn positieve kanten. Het vermogen om je evenwicht en balans te verliezen, is wat je menselijk maakt. Het vermogen om terug te veren ook. Het is te gemakkelijk om te zeggen dat ellendige en schokkende gebeurtenissen goed voor je zouden zijn. Maar altijd maar in balans willen zijn, dat is ’m óók niet. Een schip in de haven is veilig – maar dat is niet waar schepen voor zijn bedoeld. Juist door veranderingen te doorstaan, leren we evenwicht te ontwikkelen, koers te houden, de blik op de horizon te richten.
Het is helemaal niet zo’n gek idee om het leven als een bardo te zien. Als een opening waarin er bewustzijn is. Waarin je bewustzijn plotseling zintuigen heeft, in een wereld leeft, dingen waarneemt, relaties aangaat, het leven leeft – met vallen en opstaan en alles eromheen. Rinpoche zegt: ‘Het leven is bedoeld om die goedheid te ontdekken, een training om het te realiseren’.
En ondertussen dus vooral jezelf met mededogen in de ogen te zien. Vanuit die diepere, werkelijke natuur van je bewustzijn – wat dat ook precies inhoudt. Het is een troostende gedachte dat er behalve je dagelijkse, fladderende, soms onzekere persoonlijkheid ook een soort dieper, innerlijk zelf is dat onwrikbaar jou is, waar je naar kunt leren luisteren, en dat je dan leert kennen als je eigen rots in de branding. Een rustig stemmetje vanbinnen, dat op momenten dat er een storm opsteekt zachtjes fluistert: ja, dit is moeilijk, ja, je bent uit je evenwicht, ja, je weet niet meer hoe het verder moet. Maar wees niet bang, ik ben bij je. Ik reis met je mee.
Meer inzichten lezen?
Deze vijf inzichten helpen je om voluit in het leven te staan.
